الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد
Жаратқан Алла Тағалаға сансыз мадақ, ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаға салауаттар мен сәлемдер болсын!
Қадірменді жамағат, құрметті бауырлар, баршаңызға күндердің төресі қасиетті жұма мүбәрак болсын!
Исламның бес тірегінің бірі – қажылық. Қажылық сөзі – араб тіліндегі «әл-хажжу» (الحَجُّ) ұғымының баламасы. Тілдік мағынасы: ұлық тұтқан нәрсеге талпыну, оны мақсат тұту дегенді білдіреді. Шариғатымызда: балиғатқа толған, ақыл есі дұрыс, денсаулығы сау әрі қаражат мүмкіншілігі табылған мұсылманның зул-хижжа айында Алла Тағалаға құлшылық ету үшін Меккеге барып, бекітілген амалдарды орындауын «қажылық» деп атаймыз. Қажылық ғибадатан орындау денсаулығы мен материалдық тұрғыдан шамасы келуші әрбір мұсылманға – парыз. Алла Тағала қасиетті Құранның «Әли Имран» сүресі, 97-аятында:
وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا
«Алланың үйін зиярат етуге шамасы келетін әрбір адам үшін қажылыққа бару – оның мойнындағы Алланың ақысы», – деп айтқан.
Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):
بُنِيَ الإسْلامُ علَى خَمْسٍ، شَهادَةِ أنْ لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، وأنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ ورَسولُهُ، وإقامِ الصَّلاةِ، وإيتاءِ الزَّكاةِ، وحَجِّ البَيْتِ، وصَوْمِ رَمَضانَ
«Ислам бес негізден тұрады: Алладан басқа тәңір жоқ және Мұхаммед Алланың Елшісі екеніне куәлік беру, намаз оқу, зекет беру, Қағбаға қажылық жасау және Рамазан оразасын ұстау», – деген (имам Бұхари, Мүслим).
Қажылық ғибадатын қазақ халқы ерекше құрметтеп, оны «Ұлы сапар» деп атаған. Қажылыққа барып келген адамды «қажы» деп қадірлеп, төрге шығарып, батасын алуға тырысқан. Шаңырағына қажы адам қонақ болып түскенде нәрестелі болған үй перзентіне Қажыгелді, Қажымұрат, Қажыбай деген сияқты есімдер қойған. Мәшһүр-Жүсіп бабамыз:
Бірі: қажы – бес парыздың – бай адамға,
Төрт түлік төңірегі сай адамға.
Парыз емес уақа жоқ бармаса да,
Ауқаты аз, қолы қысқа жай адамға.
Пайғамбар: «Байлар қажыға жүрсін!» – депті,
«Мені келіп үмбетім көрсін!» – депті, – деген.
Қажылық турасында Шәкәрім Құдайбердіұлы бабамыз «Мұсылмандық шарты» атты кітабында: «Қаж қылуға қаражатты да, һәм үй-ішінің нәпақасына да малы жетерлік байларға ғұмырында бір мәрте қаж қылмақ парыз», – десе, Ыбырай Алтынсарин бабамыз «Мұсылманшылықтың тұтқасы» атты еңбегінде: «Қаж ету дегеніміз өмірде бір рет Мекке шаһарында болғушы қағбатуллаһты, яғни Аллаға құлшылық ететін үй деп танылатын орынға барып, зиярат ету. Қағбаттулаға барып тәуап ету күндегілік я болмаса жыл сайын міндетті амал емес, шамасы келген адам өмірінде бір рет барып қайтса, мойнынан парыз кәміл түседі», – деп түсіндірген.
Қажылық құлшылығы сыртқы рәсімдерді орындаумен қатар іштей, рухани дайындықты да қажет етеді. Сол себепті әрбір қажылық парызын өтеуді ниет еткен адам қажылығын кемел түрде орындауы үшін мынадай рухани істерге мән беруі қажет:
Бірінші: ниетті дұрыстау
Ниет – құлшылықтың рухы. Ниетсіз атқарылған құлшылық жансыз дене іспеттес. Ниет дұрыс болса, адамның атқарған амалы дұрыс, ал ниет бұрыс болса, адамның амалы да бұрыс болмақ. Алла Тағала қасиетті Құранның «Зумәр» сүресі, 2-аятында:
إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ
«Біз саған осынау Кітапты ақиқатпен түсірдік. Ендеше, дінді Аллаға арнап, ықыласпен құлшылық ет», – деп айтқан.
Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):
إنَّمَا الأعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى
«Шын мәнінде, амалдар тек қана ниетке байланысты. Расында, әрбір кісіге ниет еткені тиесілі», – деген (имам Бұхари).
Имам Әбу Дәуід (Алла оны рақымына алсын): «Хадистегі «Амалдар ниетке байланысты» деген сөз исламның тең жартысын құрайды. Әрбір амалдардың сыртқы формасы бар. Ол көзге көрініп тұрады. Біз мұны «Заһири» деп айтамыз. Мысалы, намаз оқу, ораза ұстау, қажылық жасау, зекет беру сияқты. Алайда мұның ішкі жағы бар. Мұны біз «Батыни» дейміз. Ол көзге көрінбейді. Бұл – пенденің ішкі ниеті» деген.
Сондықтан қажылыққа баруды ниет еткен адам, бұл құлшылықты бір Алланың ризалығы үшін атқарып, атаққұмарлық немесе даңққа бөлену секілді жат ниеттен сақ болуы қажет. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):
إِنَّ اللَّهَ لَا يَقْبَلُ مِنَ الْعَمَلِ إِلَّا مَا كَانَ لَهُ خَالِصًا ، وَابْتُغِيَ بِهِ وَجْهُهُ
«Расында Алла шынайы ықыласпен тек Оның ғана ризашылығын қалап жасалған амалдан басқасын қабыл етпейді», – деген (имам Нәсәи).
Дүниелік атақ-мансапты көздемей, шынайы Алланың разылығын көздеп қажылық жасаған пенделеріне Жаратушының екі дүниеде берер сыйы өте үлкен. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) тағы бір хадисінде:
الْعُمْرَةُ إِلَى الْعُمْرَةِ كَفَّارَةٌ لِمَا بَيْنَهُمَا، وَالْحَجُّ الْمَبْرُورُ لَيْسَ لَهُ جَزَاءٌ إِلَّا الْجَنَّةَ
«Бір ұмра (кіші қажылық) екінші ұмраға дейінгі аралықта жасалатын күнәларға – кәффарат (кепілдік), ал мәбрур қажылықтың сауабы тек қана – жәннат», – деген. Әбу Һұрайра (Алла оған разы болсын) былай дейді:
أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم سُئِلَ: أَيُّ الْعَمَلِ أَفْضَلُ فَقَالَ: إِيمانٌ بِاللهِ وَرَسُولِهِ قِيلَ: ثُمَّ ماذا قَالَ: الْجِهادُ في سَبيلِ اللهِ قِيلَ: ثُمَّ ماذا قَالَ: حَجٌّ مَبْرورٌ
Алла Елшісінен (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Ең абзал амал қандай?» – деп сұралғанда, Ол: «Аллаға және Елшісіне деген иман», – деді. «Сосын қайсы?» – делінді. Ол: «Сосын Алла жолындағы күрес», – деді. «Сосын қайсы?» – делінді. Ол: «Сосын мәбрур (игі) қажылық», – деді (имам Бұхари, Мүслим).
Имам ән-Нәуәуи «Мәбрур (игі) қажылық» дегенді «ешқандай күнә араласпаған қажылық» деп түсіндіреді.
Кей адамдар «Намаз оқымайтын адам қажылық жасай алады ма?» – деп сұрап жатады. Негізі намаз, ораза, зекет сияқты құлшылықтардың барлығы – парыз. Алайда намаз оқымайтын және рамазан оразасын ұстамайтын мұсылман қажалыққа барса да қажылығы дұрыс болады. Ал қабыл болу, болмауына келетін болсақ, тіпті намаз оқушы мұсылманның қажылығы қабыл болады ма, болмады ма, оны бір Алла Тағала ғана біледі.
Қисса
Ибн Ғақил атты ғалым, өзінің жас күнінде басынан өткен мынадай бір оқиғаны баяндаған: «Кезінде қажылықта болғанымда, інжумен безендірілген қымбат бір алқа тауып алған едім. Иесін іздегенімде: «бір қария алқа жоғалтып, соны сұрастырып жүргенін көрдік», – деген кісілерді жолықтырдым. Көп ұзамай ол қарияны да тауып алып, қолына алқаны ұстаттым да, кете бердім. Қажылығымды аяқтағаннан кейін жолшыбай Халәб қаласына кіріп, түн ішінде бір мешітте намаз оқып, қатты шаршағандықтан сол жерде ұйықтап қалыппын. Таң намазының уақыты болғанда адамдар мешітке жинала бастады. Мешітке келген ақсақалдармен танысып едім, олар маған: «Мешітіміздің имамы жақында дүниеден озып еді. Бізге имамдыққа шығып, таң намазын жүргізіп берсеңіз», – деп өтініш айтты. Алдарына шығып, имамдық еттім. Намаздан кейін мешіт ақсақалдары: «Біз сіздей адамды таппай жүр едік. Мешітімізге тұрақты имам табылғанға дейін бізге имам болыңыз», – деп, тағы өтініш білдірді. Өтініштерін кері қайтармай, бір жыл сол мешітте қызмет еттім. Мешіт ақсақалдарынан еліме қайтуыма рұқсат сұрағанымда: «Бізге имамдық етіп, балаларымызға білім үйретіп, тәрбие бердіңіз. Енді біздің елге күйеу бала болғаныңызды қалаймыз» – деп, маған сол мешітте имам болып, дүниеден өткен қарияның қызын алып берді. Некеден кейін жарымның мойнынан өзім қажылықта тауып алған алқаны көріп, қатты таң қалдым. Ол жайында жұбайымнан сұрағанымда, ол: «Бұл әкем марқұмның маған қажылықтан арнайы алып келіп, тарту еткен сыйы еді. Қажылықта әкем бұны жоғалтып алып, тауып алған адам өте аманатшыл болып шығып, әкеме қайтарып беріпті. Әкем сол кісінің ісіне дән риза болып, «менің күйеу баламды да сондай тақуа етші», – деп, әрдайым дұға ететін», – деді. Сонда менің көзіме жас келіп, Алла Тағаланың қасиетті Құранның «Кәһф» сүресі, 30-аятындағы:
إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا
«Алла ізгі іс істегеннің іс-амалын зая кетірмейді», – деген аятын оқыдым.
Екінші: қажылыққа дайындалу
Кез келген маңызды іс дайындықты қажет етеді. Оқуға түсерден бұрын емтиханға дұрыс дайындық жасамаған адамның оқуға түсуі екіталай. Сол секілді намаз оқыр алдында адам баласы дәрет алып, тазаланып, дайындалады. Парыз етілген рамазан айының алдында режеп, шағбан айларында нәпіл оразаларды көбірек ұстап, қасиетті айға рухани дайындалады. Қажылыққа ниет еткен адам да ертерек рухани және материалдық түрде дайындалуы қажет.
- Рухани дайындық: Ең әуелі қажылықтың парыз, уәжіп, сүннет амалдары жайында оқып білімімізді кеңейту аса маңызды. Ол мешіттеріміздегі арнайы бекітілген ұстаздардан білім алу, қажылық турасында жазылған арнайы кітаптарды оқу арқылы болады. Қажылық рәсімі кезінде айтылатын дұғаларымызды жаттау, ол дұғалардың мағынасын түсіну, қасиетті жерлерде болған маңызды оқиғалар турасында пайғамбарлар тарихынан оқып білу. Өйткені бұл қасиетті жердің қадірін түсінуімізге, оны құрмет етіп, ғибадат-құлшылығымызды ерекше ықыласпен, рухани ләззатпен орындауымызға себепші болады.
- Материалдық дайындық: Материалдық дайындыққа қаржылық тұрғыдан дайындалу, ихрам киімін алдын-ала сатып алу, басқа да қажеттіліктерін дайындау сияқты істер жатады. Ибн Омардан (Алла оған разы болсын) қажылықтың парыз етілгені турасында айтылған «Әли Имран» сүресі, 97-аятындағы:
مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا
«… шамасы келетін әрбір адам үшін», – дегеннің мағынасын сұрағанда ол: «Жол азық пен көлік», – деп жауап берген (имам Бәйһақи).
Қажылық ғибадатын атқару барысында елдегі отбасы таршылық көрмеуі үшін қажетті нәпақа жинап қою да өте маңызды іс. Себебі қажылыққа аттанушы кісі қажылықтан оралғанша артында қалатын отбасының күнделікті қажеттіліктерін қамтамасыз етпей кетсе, күнәға ие болады. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):
كَفَى بِالْمَرْءِ إِثْمًا أَنْ يُضَيِّعَ مَنْ يَقُوتُ
«Қамқорлығындағы кісіні (отбасын, бала-шағасын) қараусыз қалдыруы адам үшін күнә ретінде жеткілікті», – деген (имам Әбу Дәуіт).
Үшінші: қажылық ғибадатын атқаруда құлшылыққа мұқият болу
Қажылыққа барушы адам бұл сапардың саяхат не демалыс үшін емес, құлшылық жасау үшін баратын сапар екендігін есте ұстап, уақытының басым көпшілігін құлшылыққа арнауы тиіс. Алла Тағала қасиетті Құранның «Бақара» сүресі, 197-аятында:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ ۚ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ
«Қажылық – белгілі айлар. Кім ол айларда (ихрамға кіріп) қажылық жасауға міндеттенсе, әйелге жақындасу, күнә істеу және жанжал жасау сынды істерден аулақ тұрсын», – деп айтқан.
Қасиетті мекендерде жасалған әрбір құлшылық өзге мешіттерде оқылған намаздардан сауабы әлдеқайда артық. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):
صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِي أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ، وَصَلَاةٌ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَفْضَلُ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ
«Менің бұл мешітімде оқылған бір намаз – әл-Харам мешітінен басқа мешіттерде оқылған мың намаздан артық. Ал әл-Харам мешітінде оқылған бір намаз – одан басқа жерде оқылған жүз мың намаздан артық», – деген (имам Бұхари, Мүслим).
Сол үшін де қажылық уақытында дүкен аралап, басқа да барған мақсатқа сай келмейтін істермен айналысып кетпей, құлшылыққа ден қойып, бес уақыт намазды әл-Харам мешіті мен Пайғамбар мешітінде өтеуге мән беріп, намаздарға ертерек барып, зікір мен тәсбих айтып, Құран оқып, дұға етіп, Аллаға жалбарынып, жамағатпен намаз оқуға мұқияттылық таныту керек. Әсіресе нәпіл намазды көбірек оқуға мән беру маңызды. Қажылық сапардың басты ерекшелігі де – осы.
Төртінші: сабырлы болу
Сабыр − адамзатты кемелдік шыңына жетелейтін ең асыл қасиеттердің бірі. Алла Тағала қасиетті Құранның «Нахл» сүресінің 96-аятында:
وَلَنَجْزِيَنَّ ٱلَّذِينَ صَبَرُوۤاْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ
«Расында, сабыр еткендерге жасаған амалдарынан да жақсы сый береміз», – деп айтқан.
Қажылық құлшылығы Алла Тағаланың бұйрығы болғандықтан оны орындауда пендеге сабырлық қажет. Себебі күннің аптап ыстығында құлшылық жасау, мұсылмандар топтасқан қоғамдық орындарда кезек күту, иық тірескен көпшілікпен бірге Қағбаны бірнеше мәрте тауап ету, жамаратқа тас атуға жаяу апаратын ұзақ жол, ыстықта шөл қысу, қажылық кезінде ыңғайсыз жайттар орын алса ұстамды болу т.б. істерді сабырлы жан ғана атқара алады. Міне, осы сабыры үшін Алла Тағала ол адамға зор сыйлықтар уәде еткен. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) құдси хадисінде Алла Тағала былай дегенін айтқан: «Құлдарым жәннатымды қалап, Маған әр жақтан шаштары ұйысқан (жол жүріп, шаршап шалдығып) күйде келді! Егер олардың күнәлары майда тастардың, жаңбыр тамшыларының және теңіз көбігінің санындай (көп) болса да, Мен оларды кешірер едім! Уа, Менің құлдарым, сендерге кешірім сый етілді!».
Бесінші: риякерлікке жол бермеу
Қажылық кезінде мұқият болу керек болған істің бірі – риякерлік. Дінімізде риякерлік деп – Алланың ризалығы үшін деп атқарылуы керек болған қандай да бір ізгі амалды адамдарға көрсетіп, олардың алғыс-рахметі мен мақтауына ие болу үшін жасауды айтады. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салуаты мен сәлемі болсын) бір күні сахабаларына:
إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمْ الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ . قَالُوا : وَمَا الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ : الرِّيَاءُ
«Шын мәнінде сендер үшін қорқатын нәрселерімнің ішіндегі ең қорқатыным кіші серік келтіру», – дейді. Сонда адамдар мұның мәнісін түсінбей: «Уа, Алланың Елшісі! Кіші серік келтіру дегеніміз не?» – деп сұрайды. Сонда Алла елшісі: «Риякерлік», – дейді (имам Ахмад).
Қажылығымызға риякерлік алмаспауы үшін онда атқаратын құлшылықтарымызды ел-жұртқа жарияламастан, сауабын бір Алладан үміт етіп атқару керек. Мәселен, Қағбаның алдында тұрып, тауап етіп жүріп, Қағбаны ұстап тұрып, қара тасты сүйіп жатып, сағи жасап жүріп, Пайғамбар қабірін зиярат ету кезінде суретке түсіп, мақтану ниетімен әлеуметтік желіге салу, оны мақтангершілікпен жариялау риякерлік болып есептеледі.
Қадірменді жамағат!
Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір күні құтпасында: «Уа, адамдар! Алла сендерге қажылықты парыз етті, қажылық жасаңдар!» – деп айтқан. Сонда бір кісі: «Уа, Алланың Елшісі! Әр жылы ма?» – деп сұрады. Ол кісі сұрағын үш қайталағанша Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) үндемеді. Кейін ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Егер мен «Иә», – деп жауап бергенімде (қажылықты әр жылы атқару) парыз етіліп, оған шамаларың келмейтін еді!» – дейді (имам Мүслим).
Алла Тағала биылғы қажылық сапарына ниет етіп отырған жандардың ниетін қабыл етіп, ұлы сапарға амандықта барып келулерін, қажылықтары қабыл болған қажылықтар қатарында болуын нәсіп еткей!
Алла Тағала халқымызды түрлі табиғи апаттардан сақтап, қасиетті жұма күнгі дұға-тілектерімізді қабыл етсін!
ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімі
